Terug naar overzicht

Het verhaal van de Bialetti Moka Express

Formeel worden Italianen wakker zodra ze hun ogen openen, maar de ware kenner weet: een Italiaanse dag begint pas echt zodra de Bialetti begint te pruttelen. Italië-expert Jarl van de Ploeg praat ons bij over het iconische potje dat de nationale koffiecultuur veranderde.

Er zijn weinig producten te bedenken die Italiaanser zijn dan de Moka Express, zoals het koffiepotje van de Noord-Italiaanse firma Bialetti officieel heet. Hierin komt de eeuwenoude liefde voor koffie samen met zowel de liefde voor design als de allesomvattende liefde voor het gezin. Het koffiepotje is zelfs zó belangrijk dat de Italiaanse cultuur er heel anders zou hebben uitgezien als Alfonso Bialetti in 1933 geen patent had aangevraagd op zijn achthoekige toestel van aluminium. Hoe is het anders te verklaren dat datzelfde koffiepotje negentig jaar later aanwezig is in negen van de tien Italiaanse huishoudens? En hoe is het anders mogelijk dat de Bialetti in een recente verkiezing werd uitgekozen tot een van de vijf meest iconische Italiaanse ontwerpen uit de twintigste eeuw, samen met producten als de Fiat 500 en de Vespa? Het potje, dat misschien ook wel in je eigen keuken staat, is zelfs onderdeel van de vaste collecties van designmusea als het Museum of Modern Art in New York, het London Science Museum en het Triennale Design Museum in Milaan.

Mannenzaak

Het begon allemaal in 1918 toen Alfonso Bialetti terugkeerde uit Frankrijk, waar hij werkte in de aluminiumindustrie, en een werkplaats voor huishoudproducten begon in zijn geboortedorp Montebuglio, vlak bij Lago Maggiore. Alfonso verbaasde zich al langer dat het drinken van koffie in Italië hoofdzakelijk een mannenzaak was; iets dat in het openbaar gebeurde in de koffiebar op de hoek, waar een dure machine stond die bemand werd door een barista en waar enkel mannelijke klanten zaten om hun onverzoenbare meningen te verdedigen over voetbal, vrouwen en politiek. Thuis bestond koffie wel, maar dat werd gezet als een soort thee en was daarom een slap aftreksel van de straffe espresso die je in een bar kon drinken. Alfonso probeerde al langer een apparaat uit te vinden waarmee je de smaak van de bar thuis kon reproduceren, maar pas toen hij een groep vrouwen de was zag doen in zijn geboortedorp, vielen de puzzelstukjes op hun plek.

Inspiratie

Moderne wasmachines bestonden in die tijd nog niet, dus gebruikten de vrouwen een tobbe met in het midden een buis die omhoog liep. Zodra je die tobbe op het vuur zette, stroomde na verloop van tijd warm zeepwater uit de open bovenkant van de buis, zodat het wasgoed van bovenaf met sop werd besprenkeld. Alfonso begon te knutselen en te schaven aan zijn ontwerp tot hij in 1933 het perfecte koffiepotje had uitgevonden: een toestel dat uit twee bijna gelijke, achthoekige aluminium gietstukken bestaat, net zo werkt als die wasmachines uit zijn geboortedorp en negentig jaar later in vrijwel ongewijzigde vorm nog altijd dagelijks verkocht wordt als de Moka Express. Strikt genomen is koffie uit de moka overigens geen espresso. In een echte espressomachine wordt heet water onder hoge druk (ongeveer 8 bar) met een pomp door de fijngemalen koffie geperst, terwijl de druk in de moka met ongeveer 1,5 bar veel lager is. Toch bleek de smaak vergelijkbaar met die in de bar, waardoor zijn apparaat direct in goede aarde viel.

Culinaire identiteit

Dat succes kan alleen worden begrepen als je weet dat Italië bij uitstek een land is waarin de rol van voedsel nauwelijks te overschatten is – zelfs tijdens het eten gaan de gesprekken over eten. Nog altijd is Italië het enige land ter wereld waar zowel een università del caffè (koffie-universiteit) staat, als een università del gelato (ijsco-universiteit) als meerdere università del gusto (smaakuniversiteiten). Sterker nog: er is geen land ter wereld waar lokale identiteit zo vaak samenvalt met lokale gerechten. De hoeveelheid dorpen die een festival organiseren om hun streekworst te eren, is talloos en de hoeveelheid dorpen die hetzelfde doen voor hun lokale kaas zelfs eindeloos. Beroemd is de Fiera del Riso (rijstbeurs) nabij Verona, net als de vermaarde wittetruffelbeurs in Alba, het Mortadella Festival in Bologna, het Cous Cous Fest op Sicilië en natuurlijk de Sagra dell’Uva in Marino, een klein dorpje nabij Rome waar ze de verrukkelijke traditie koesteren het water in de dorpsfontein een dag per jaar te vervangen door wijn om zo hun lokale druif te eren.

Voedsel is in Italië zelfs dusdanig verstrengeld met de nationale identiteit dat een van de succesvolste politici van de afgelopen jaren, de rechts-nationalistische Matteo Salvini, in zijn hoogtijdagen bijna dagelijks foto’s deelde van zijn eten. Hij wist immers als het Cous Cous Fest op Sicilië en natuurlijk de Sagra dell’Uva in Marino, een klein dorpje nabij Rome waar ze de verrukkelijke traditie koesteren het water in de dorpsfontein een dag per jaar te vervangen door wijn om zo hun lokale druif te eren. Voedsel is in Italië zelfs dusdanig verstrengeld met de nationale identiteit dat een van de succesvolste politici van de afgelopen jaren, de rechts-nationalistische Matteo Salvini, in zijn hoogtijdagen bijna dagelijks foto’s deelde van zijn eten. Hij wist immers als geen ander dat de liefde van het Italiaanse electoraat door de maag gaat. Niet voor niets werd, toen hij nog minister van binnenlandse zaken was, een beroemde tv-kok ontslagen bij de staatsomroep omdat hij te veel multicultureel eten bereidde. En niet voor niets beloofde hij iets later nooit meer Nutella op zijn brood te smeren, omdat de hazelnootpasta gemaakt blijkt van Turkse noten. Eigen voedsel eerst.

Koffiewetten

Om maar aan te geven: eten is bittere ernst in Italië. Dat geldt voor kazen, worsten, spaghetti, wijnen, tiramisù en ijsjes, maar het geldt misschien wel het meest voor de koffie. Zo telt Italië momenteel zo’n 150 duizend koffiebars en wordt er per jaar ongeveer vijf miljard euro verdiend aan de export van gebrande of gemalen koffiebonen, koffiecapsules en made-in-Italy-koffiezetapparaten. Hoe los de Italiaanse interpretatie van verkeersregels is, zo militant zijn ze bovendien in navolging van hun koffiewetten. Bestel bijvoorbeeld nooit ofte nimmer cappuccino na het middaguur. Drink geen koffie tijdens het eten, maar erna. Betaal voor een espresso nooit meer dan anderhalve euro, drink je koffie het liefst staand en, godbetert, hou je verre van zoete karamel- en chocoladesauzen.

Als aan de bar

Hoewel het koffiepotje van Bialetti dus perfect bij de Italianen paste, viel de productie van de Moka Express in eerste instantie toch wat tegen. Dat kwam omdat er tijdens de Tweede Wereldoorlog een aluminium tekort ontstond, waardoor er maar weinig potjes gemaakt konden worden. Na de oorlog echter, nam Alfonso’s zoon Renato Bialetti de touwtjes in handen en begon het bedrijf te bloeien.

Renato had tijdens de oorlog in een Duits gevangenkamp gezeten en kon, net zoals zoveel Italianen in de jaren na de oorlog, niet wachten met de wederopbouw van het land. Hij schroefde de productie op en investeerde ondertussen flink in advertentiecampagnes. In heel Italië verschenen billboards, radio- en tijdschriftadvertenties waarop stond dat je dankzij de Bialetti thuis een kopje koffie kon drinken dat qua smaak nauwelijks onderdeed voor de koffie in de bar op de hoek – in casa un espresso come al bar, luidde de slogan, dienet als het potje zelf inmiddels onderdeel is geworden van het cultureel erfgoed: thuis een koffie zoals in de bar.

Daarbij speelde Renato in op de behoefte die er leefde onder het Italiaanse volk. Na jarenlang te zijn gedwongen tot een uniform en openbaar leven, bestond er een grote drang weer een egalitair land te worden waarin niet de fascistische partij, maar het gezin wederom de hoeksteen van de samenleving vormde. Bialetti’s uitvinding, zo hield Renato de Italianen voor, paste daar perfect bij. De Moka Express maakte het immers mogelijk dat zowel vader als moeder thuis fatsoenlijke koffie konden drinken, waardoor het bedrijf vrijwel eigenhandig de koffiecultuur in Italië veranderde van een mannenzaak buitenshuis tot een gezinsaangelegenheid waarvan iedereen kon genieten.

Het besnorde mannetje

Het was in diezelfde periode dat ook het iconische logo van Bialetti, l’Omino con i baffi (de kleine man met de snor) werd geïntroduceerd. Dat was een logo dat gebaseerd was op het uiterlijk van zijn vader Alfonso en nog altijd op ieder Bialetti-product wordt afgebeeld. Van tienduizend koffiepotjes die vader Alfonso per jaar produceerde, werd de productie dankzij de succesvolle advertentiestrategie opgeschroefd tot achttienduizend per dag. Het bedrijf groeide in de jaren na de oorlog zodoende uit tot een van de grootste industriële producenten van het land. Ook nu nog vormen bedrijven als Bialetti de ruggengraat van de Italiaanse economie. Jaarlijks exporteert het land voor ruim 500 miljard euro aan goederen, wat ongeveer gelijk staat aan een kwart van het volledige nationaal inkomen – vijf van de zes exporteuro’s worden verdiend met industriële producten. Sinds Alfredo zijn uitvinding in 1933 patenteerde, zijn er wereldwijd naar schatting 300 miljoen van zijn achthoekige aluminium koffiepotten verkocht. In Italië is er in zowaar 90 procent huishoudens een Bialetti te vinden, waarmee het product met recht hét symbool voor het naoorlogse Italië kan worden genoemd.

Moka urn

Hoewel de iconische koffiepot het sinds de opkomst van koffiecupsule-apparaten wat moeilijker heeft (in 2018 had het bedrijf zelfs een fikse lening nodig, omdat er in dat jaar zes procent minder gemalen koffie werd verkocht in Italië, terwijl de verkoop van capsules met 23 procent steeg), is het bedrijf Bialetti nog altijd springlevend. Dat geldt helaas niet voor Renato Bialetti zelf. Mister Coffee, zoals hij de laatste jaren van zijn leven liefkozend werd genoemd, overleed in 2016 op 93-jarige leeftijd. Zijn dood werd wereldnieuws. Deels omdat hij de manier veranderde waarop er in zowel Italië als in de rest van de wereld koffie wordt gedronken, maar ook vanwege zijn uitvaart zelf. Op Renato’s eigen verzoek werd hij in zijn familiegraf bijgezet naast de urn van zijn vrouw Emma, maar niet voordat hun drie kinderen zijn as hadden geplaatst in een speciaal voor Renato ontworpen urn, namelijk een gigantische replica van de beroemdste koffiepot ter wereld: de Moka Express van Bialetti.