Leidt het cancelen van edele delen tot gecastreerde kunst?
Wat in de ene eeuw vulgair is en daarom gecanceld of bedekt moet worden, is in de eeuwen daaropvolgend weer gewoon een meesterwerk dat op een sokkel dient te staan.
Zijn antwoord was lang en soms herhaalde hij
zichzelf, maar dat maakte niet uit, want zijn
handen voerden een geheel eigen show op:
alsof hij zijn woorden niet alleen uitsprak,
maar ze ook nog even wilde kneden voordat ze bij mij
terechtkwamen. Bovendien was het nogal een beladen
onderwerp, dus ik snapte waarom hij maar door ging.
Ik had mijn Italiaanse vrienden
net verteld over een schooldirecteur
in Florida die vlak daarvoor
ontslag had moeten nemen
nadat ouders hadden geklaagd
over ‘pornografie’ tijdens een
les.
Een beladen onderwerp
Die les ging over renaissancekunst
en dus kwam ook het wereldberoemde
beeldhouwwerk David van
Michelangelo voorbij. Zoals iedereen weet die weleens in de Galleria dell’Accademia in Florence is geweest, heeft dat Bijbelse
beeldhouwwerk geen kleren aan.
Hetzelfde geldt voor Adam,
op Michelangelo’s fresco De
schepping van Adam en op
Botticelli’s schilderij De geboorte van Venus – twee kunstwerken die eveneens werden getoond
tijdens, die inmiddels beroemde, les op de Tallahassee
Classical School in Florida.
Een schande, vond een van de ouders van een leerling.
Want het kan toch niet dat zijn kroost op school
zomaar pornografisch materiaal te zien kreeg? Klopt,
vonden ook twee andere ouders, die een klacht indienden
bij het schoolbestuur. Dat het om kunst ging,
de desbetreffende genitaliën van marmer of olieverf
waren en er helemaal niets seksueels is aan de door
Michelangelo’s en Botticelli afgebeelde figuren, deed
niet ter zake. Sterker nog, de voorzitter van het schoolbestuur
besloot na een spoedoverleg de directeur van de school een ultimatum te stellen: of ze moest zelf vertrekken, of ze zou worden ontslagen. De directeur
koos optie één.
Discussie over kunst en censuur
Toen mijn Italiaanse vrienden, die toevallig kunstgeschiedenis
hadden gestudeerd, dit verhaal hoorden,
begonnen ze eerst te lachen, vervolgens driftig met
hun hoofd te schudden om gelijk daarna in een hevige
discussie te verzanden, inclusief lange uitweidingen.
Jeetje, wat spraken ze veel. Italiaans moet wel een moeilijke
taal zijn, dacht ik halverwege, want waarom zouden
Italianen het anders zo vaak oefenen?
Maar, eerlijk is eerlijk, ze zeiden ook veel interessants.
Bijvoorbeeld dat dit absoluut niet de eerste keer was
dat Michelangelo onderwerp is van een hevige discussie
over kunst en censuur. Ze wezen naar links, richting
Vaticaanstad, waar in de zestiende eeuw een nog veel
illustere beeldenstorm plaatsvond.
Het was niet lang na de Reformatie, waarbij een groot
deel van Europa zich had afgekeerd van de Rooms-
Katholieke
Kerk wegens een teveel aan verkwisting,
hypocrisie,
machts- en geldmisbruik, dat de toenmalige
paus het Concilie van Trente organiseerde.
Ook Michelangelo was wederom de klos
Daar werd
door de verzamelde heren kardinalen veel besproken,
maar een van de opmerkelijkste besluiten
was dat afgebeelde naaktheid
voortaan in strijd was met de goede
katholieke zeden. Het zou geen
enkel doel dienen behalve aanzetten
tot lust, aldus de zelfverklaarde
missionarissen van het goede fatsoen.
Het gevolg: schilder Daniele da
Volterra kreeg van de paus opdracht
om op het gigantische fresco
van Het laatste oordeel van Michelangelo
in de Sixtijnse Kapel alle
lendenen te bedekken met draperieën
en lendendoekjes (het leverde
Da Volterra de weinig vleiende
bijnaam il Braghettone op, de
roekenschilder). Ook elders in de
pauselijke
gebieden werden fresco’s
met daarop naaktheid zoveel
mogelijk bedekt en standbeelden met blote piemels
gecastreerd. In plaats daarvan kregen de meeste
afgebeelde mannen een vijgenblad voorgehangen.
Volgens de overlevering ligt er ergens
diep in de krochten van Vaticaanstad nog altijd
een grote kist stampvol gecastreerde piemels van
Carrarisch marmer.
Die penisnijd ging eeuwenlang door. De meest beruchte
paus was Innocentius X die tussen 1644 en
1655 zelfs tientallen Griekse en Romeinse beelden uit
de oudheid – sommige bijna tweeduizend jaar oud – liet
castreren. Ook Michelangelo was wederom de klos. Zijn
beeld van Jezus die het kruis draagt, in de Santa Maria
sopra Minerva-kerk in Rome, kreeg een metalen doek
omgehangen – een doek die hij nog altijd draagt.
Leuk om te weten: in 1857 kreeg koningin Victoria een naakte replica van David van de groothertog van Toscane. Zij was zo geschokt
door de naaktheid van het beeld dat zij een gipsen vijgenblad liet aanbrengen om de genitaliën te bedekken.
Volgens de overlevering
ligt er ergens diep in de
krochten van Vaticaanstad
nog altijd een kist stampvol
gecastreerde piemels van
Carrarisch marmer
Een van mijn vrienden had op zijn telefoon inmiddels een
reactie gevonden van de directeur van de Galleria dell’Accademia in Florence, het museum waar Michelangelo’s
David staat. Over de boze ouders in Florida zei die
directeur: ‘Denken dat de David pornografisch zou kunnen worden gevonden, betekent dat je niets begrijpt van de
Bijbel en de westerse cultuur.’
‘Hij zegt dus eigenlijk dat de renaissancepausen niets van
de Bijbel begrijpen’, zei mijn vriend er lachend bij. Het
was een grap waar veel waarheid achter schuilging, want Italië bewijst wel vaker dat de geschiedenis op en neer deint als
een golfslag. Soms is er heel veel censuur, daarna trekt de zee zich terug en moet alles weer kunnen, om vervolgens weer richting
de kust te trekken en een nog
grotere cancelcultuur aan de dag
te leggen.
Die golfbeweging zie je zelfs in
het Vaticaan, vertelde de hoofdarchivaris van de geheime archieven
mij toen ik recent een afspraak met hem had op de derde verdieping
van het Apostolisch Paleis. ‘Als je een beetje gaat ronddwalen in deze gangen, zie je tegenwoordig best veel afgebeeld naakt’, zei hij. Niet dat dat nooit meer tot discussies leidt, voegde hij er snel aan toe. Als er bijvoorbeeld een hooggeplaatste imam op audiëntie bij de
paus komt, kan er soms urenlang
gedebatteerd worden over welke borst van welk standbeeld
het best bedekt kan worden met een stukje stof.
Of misschien een nog beter voorbeeld: de oude Romeinen.
Daar werd na het overlijden van gehate keizers als Nero of
Caligula een zogenoemde damnatio memoriae uitgesproken, letterlijk: een vervloeking van de nagedachtenis. Dat
hield in dat namen van dergelijke keizers uit alle archieven
werden gewist en hun standbeelden van de sokkels werden
getrokken, alsof ze nooit bestaan hadden. Het paleis van
Nero, de Domus Aurea, ongeveer naast de plek waar nu het
Colosseum staat, werd zelfs helemaal ontmanteld, van alle
kunst ontdaan en later omgebouwd tot badhuis. Het was
immers de bedoeling Nero volledig te vergeten.
Wat in de ene eeuw vulgair
is en daarom gecanceld of
bedekt moet worden, is in de
eeuwen daaropvolgend weer
gewoon een meesterwerk dat
op een sokkel dient te staan
Hoe anders ging dat eeuwen later. Als er de afgelopen honderd jaar namelijk één Italiaanse leider heeft
rondgelopen die volgens de maatstaven van de oude
Romeinen een damnatio memoria verdiende, dan was
het Benito Mussolini, een van de grootste bloedhonden
van de twintigste eeuw. Maar waar landen als Duitsland
al in 1949 een wet invoerden die standbeelden van Hitler
verbood, kwam zo’n wet er in Italië nooit. Sterker nog:
wie anno 2023 door Rome loopt, komt Mussolini’s beeltenis om de haverklap tegen.
Bijvoorbeeld bij het Olympisch Stadion in Rome, dat eind
jaren dertig werd gebouwd door het fascistische regime,
en waar nog altijd een enorme obelisk staat met daarop
levensgroot de letters Mussolini Dux (Mussolini Leider).
Toen de toenmalige voorzitter van de Italiaanse Tweede
Kamer in 2015 een wet voorstelde om dergelijke monumenten te verwijderen, kreeg ze de hoon van bijna heel het
land over zich heen. Wat maakt het uit wie de kunstenaars
de opdrachten gaven? Hun werken blijven meesterwerken, en daar blijf je in
Italië van af.
Wat in de ene eeuw vulgair is en daarom
gecanceld of bedekt moet worden, is in
de eeuwen daaropvolgend weer gewoon
een meesterwerk dat op een sokkel
dient te staan, om niet lang daarna toch
weer als vulgair te worden bestempeld
door een aantal ouders op een school
in Florida.
Cultuuroorlogen zijn van alle tijden
en de geschiedenis van Rome leert dat
iedere zelfverklaarde conservatief uit
Florida of Vaticaanstad die zegt zich
te baseren op klassieke deugden uit
de oudheid of traditioneel
-christelijke
waarden uit de renaissance, zichzelf
in zekere zin tegenspreekt. Wat in de
ene eeuw normaal is, is in de volgende
eeuw juist absurd. Mensen die zeggen
dat de geschiedenis hun gelijk geeft,
gebruiken diezelfde geschiedenis hoog
uit als een grabbelton waaruit ze enkel de
feiten plukken die nuttig zijn voor hun
reactionaire verhaal.
Dat geldt voor zowel rechts als links, zei een van mijn
Italiaanse vrienden tot slot. De vele linkse kunsthistorici
die nu hoofdschuddend spreken over de cancelcultuur van
de pausen in de zestiende en zeventiende eeuw, waren misschien nog wel bozer toen hun toenmalig premier Silvio
Berlusconi in 2010 zijn Romeinse werkpaleis binnenliep,
naar het gecastreerde standbeeld van de god Mars keek en
besloot voor zeventigduizend euro een nieuwe piemel te
bestellen om het standbeeld weer te ‘completeren’.
De piemel kwam, er was een rel en hij verdween opnieuw,
om over een tijdje vast weer terug te keren, meedeinend op
de golfslag van onze cancelcultuur.
Tekst: Jarl van der Ploeg
Meer van Jarl van der Ploeg, Wegens vakantie gesloten, bestel het boek in onze shop.
Ga mee op reis met de trein door Friuli Venezia Giulia
"*" geeft vereiste velden aan
Editie bestellen
Dit artikel komt uit: De Smaak van Italië editie 2 Mei|juni 2023. Bestel dit nummer hier in onze webshop
Lees ook:
Voor het 20-jarig jubileum van De Smaak van Italië selecteerde wijnschrijver Esmee Langereis haar favoriete Italiaanse wijnen van Colaris.
Schrijver Maite Karssenberg bezocht Triëst met haar reisdagboek. Laat je meenemen door de straten van deze ultieme Italiaanse literatuurstad.
- Author: Redactie
- Posted: mei 16, 2023