Terug naar overzicht

Leidt het cancelen van edele delen tot gecastreerde kunst?

Wat in de ene eeuw vulgair is en daarom gecanceld of bedekt moet worden, is in de eeuwen daaropvolgend weer gewoon een meesterwerk dat op een sokkel dient te staan.

Zijn antwoord was lang en soms herhaalde hij zichzelf, maar dat maakte niet uit, want zijn handen voerden een geheel eigen show op: alsof hij zijn woorden niet alleen uitsprak, maar ze ook nog even wilde kneden voordat ze bij mij terechtkwamen. Bovendien was het nogal een beladen onderwerp, dus ik snapte waarom hij maar door ging. Ik had mijn Italiaanse vrienden net verteld over een schooldirecteur in Florida die vlak daarvoor ontslag had moeten nemen nadat ouders hadden geklaagd over ‘pornografie’ tijdens een les.

Een beladen onderwerp

Die les ging over renaissancekunst en dus kwam ook het wereldberoemde beeldhouwwerk David van Michelangelo voorbij. Zoals iedereen weet die weleens in de Galleria dell’Accademia in Florence is geweest, heeft dat Bijbelse beeldhouwwerk geen kleren aan. Hetzelfde geldt voor Adam, op Michelangelo’s fresco De schepping van Adam en op Botticelli’s schilderij De geboorte van Venus – twee kunstwerken die eveneens werden getoond tijdens, die inmiddels beroemde, les op de Tallahassee Classical School in Florida. Een schande, vond een van de ouders van een leerling. Want het kan toch niet dat zijn kroost op school zomaar pornografisch materiaal te zien kreeg? Klopt, vonden ook twee andere ouders, die een klacht indienden bij het schoolbestuur. Dat het om kunst ging, de desbetreffende genitaliën van marmer of olieverf waren en er helemaal niets seksueels is aan de door Michelangelo’s en Botticelli afgebeelde figuren, deed niet ter zake. Sterker nog, de voorzitter van het schoolbestuur besloot na een spoedoverleg de directeur van de school een ultimatum te stellen: of ze moest zelf vertrekken, of ze zou worden ontslagen. De directeur koos optie één.

Discussie over kunst en censuur

Toen mijn Italiaanse vrienden, die toevallig kunstgeschiedenis hadden gestudeerd, dit verhaal hoorden, begonnen ze eerst te lachen, vervolgens driftig met hun hoofd te schudden om gelijk daarna in een hevige discussie te verzanden, inclusief lange uitweidingen. Jeetje, wat spraken ze veel. Italiaans moet wel een moeilijke taal zijn, dacht ik halverwege, want waarom zouden Italianen het anders zo vaak oefenen? Maar, eerlijk is eerlijk, ze zeiden ook veel interessants. Bijvoorbeeld dat dit absoluut niet de eerste keer was dat Michelangelo onderwerp is van een hevige discussie over kunst en censuur. Ze wezen naar links, richting Vaticaanstad, waar in de zestiende eeuw een nog veel illustere beeldenstorm plaatsvond. Het was niet lang na de Reformatie, waarbij een groot deel van Europa zich had afgekeerd van de Rooms- Katholieke Kerk wegens een teveel aan verkwisting, hypocrisie, machts- en geldmisbruik, dat de toenmalige paus het Concilie van Trente organiseerde.

Ook Michelangelo was wederom de klos

Daar werd door de verzamelde heren kardinalen veel besproken, maar een van de opmerkelijkste besluiten was dat afgebeelde naaktheid voortaan in strijd was met de goede katholieke zeden. Het zou geen enkel doel dienen behalve aanzetten tot lust, aldus de zelfverklaarde missionarissen van het goede fatsoen. Het gevolg: schilder Daniele da Volterra kreeg van de paus opdracht om op het gigantische fresco van Het laatste oordeel van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel alle lendenen te bedekken met draperieën en lendendoekjes (het leverde Da Volterra de weinig vleiende bijnaam il Braghettone op, de roekenschilder). Ook elders in de pauselijke gebieden werden fresco’s met daarop naaktheid zoveel mogelijk bedekt en standbeelden met blote piemels gecastreerd. In plaats daarvan kregen de meeste afgebeelde mannen een vijgenblad voorgehangen. Volgens de overlevering ligt er ergens diep in de krochten van Vaticaanstad nog altijd een grote kist stampvol gecastreerde piemels van Carrarisch marmer. Die penisnijd ging eeuwenlang door. De meest beruchte paus was Innocentius X die tussen 1644 en 1655 zelfs tientallen Griekse en Romeinse beelden uit de oudheid – sommige bijna tweeduizend jaar oud – liet castreren. Ook Michelangelo was wederom de klos. Zijn beeld van Jezus die het kruis draagt, in de Santa Maria sopra Minerva-kerk in Rome, kreeg een metalen doek omgehangen – een doek die hij nog altijd draagt.

Leuk om te weten: in 1857 kreeg koningin Victoria een naakte replica van David van de groothertog van Toscane. Zij was zo geschokt door de naaktheid van het beeld dat zij een gipsen vijgenblad liet aanbrengen om de genitaliën te bedekken.

Volgens de overlevering ligt er ergens diep in de krochten van Vaticaanstad nog altijd een kist stampvol gecastreerde piemels van Carrarisch marmer

Een van mijn vrienden had op zijn telefoon inmiddels een reactie gevonden van de directeur van de Galleria dell’Accademia in Florence, het museum waar Michelangelo’s David staat. Over de boze ouders in Florida zei die directeur: ‘Denken dat de David pornografisch zou kunnen worden gevonden, betekent dat je niets begrijpt van de Bijbel en de westerse cultuur.’ ‘Hij zegt dus eigenlijk dat de renaissancepausen niets van de Bijbel begrijpen’, zei mijn vriend er lachend bij. Het was een grap waar veel waarheid achter schuilging, want Italië bewijst wel vaker dat de geschiedenis op en neer deint als een golfslag. Soms is er heel veel censuur, daarna trekt de zee zich terug en moet alles weer kunnen, om vervolgens weer richting de kust te trekken en een nog grotere cancelcultuur aan de dag te leggen.

Die golfbeweging zie je zelfs in het Vaticaan, vertelde de hoofdarchivaris van de geheime archieven mij toen ik recent een afspraak met hem had op de derde verdieping van het Apostolisch Paleis. ‘Als je een beetje gaat ronddwalen in deze gangen, zie je tegenwoordig best veel afgebeeld naakt’, zei hij. Niet dat dat nooit meer tot discussies leidt, voegde hij er snel aan toe. Als er bijvoorbeeld een hooggeplaatste imam op audiëntie bij de paus komt, kan er soms urenlang gedebatteerd worden over welke borst van welk standbeeld het best bedekt kan worden met een stukje stof. Of misschien een nog beter voorbeeld: de oude Romeinen. Daar werd na het overlijden van gehate keizers als Nero of Caligula een zogenoemde damnatio memoriae uitgesproken, letterlijk: een vervloeking van de nagedachtenis. Dat hield in dat namen van dergelijke keizers uit alle archieven werden gewist en hun standbeelden van de sokkels werden getrokken, alsof ze nooit bestaan hadden. Het paleis van Nero, de Domus Aurea, ongeveer naast de plek waar nu het Colosseum staat, werd zelfs helemaal ontmanteld, van alle kunst ontdaan en later omgebouwd tot badhuis. Het was immers de bedoeling Nero volledig te vergeten.

Wat in de ene eeuw vulgair is en daarom gecanceld of bedekt moet worden, is in de eeuwen daaropvolgend weer gewoon een meesterwerk dat op een sokkel dient te staan

Hoe anders ging dat eeuwen later. Als er de afgelopen honderd jaar namelijk één Italiaanse leider heeft rondgelopen die volgens de maatstaven van de oude Romeinen een damnatio memoria verdiende, dan was het Benito Mussolini, een van de grootste bloedhonden van de twintigste eeuw. Maar waar landen als Duitsland al in 1949 een wet invoerden die standbeelden van Hitler verbood, kwam zo’n wet er in Italië nooit. Sterker nog: wie anno 2023 door Rome loopt, komt Mussolini’s beeltenis om de haverklap tegen. Bijvoorbeeld bij het Olympisch Stadion in Rome, dat eind jaren dertig werd gebouwd door het fascistische regime, en waar nog altijd een enorme obelisk staat met daarop levensgroot de letters Mussolini Dux (Mussolini Leider). Toen de toenmalige voorzitter van de Italiaanse Tweede Kamer in 2015 een wet voorstelde om dergelijke monumenten te verwijderen, kreeg ze de hoon van bijna heel het land over zich heen. Wat maakt het uit wie de kunstenaars de opdrachten gaven? Hun werken blijven meesterwerken, en daar blijf je in Italië van af.

Wat in de ene eeuw vulgair is en daarom gecanceld of bedekt moet worden, is in de eeuwen daaropvolgend weer gewoon een meesterwerk dat op een sokkel dient te staan, om niet lang daarna toch weer als vulgair te worden bestempeld door een aantal ouders op een school in Florida. Cultuuroorlogen zijn van alle tijden en de geschiedenis van Rome leert dat iedere zelfverklaarde conservatief uit Florida of Vaticaanstad die zegt zich te baseren op klassieke deugden uit de oudheid of traditioneel -christelijke waarden uit de renaissance, zichzelf in zekere zin tegenspreekt. Wat in de ene eeuw normaal is, is in de volgende eeuw juist absurd. Mensen die zeggen dat de geschiedenis hun gelijk geeft, gebruiken diezelfde geschiedenis hoog uit als een grabbelton waaruit ze enkel de feiten plukken die nuttig zijn voor hun reactionaire verhaal. Dat geldt voor zowel rechts als links, zei een van mijn Italiaanse vrienden tot slot. De vele linkse kunsthistorici die nu hoofdschuddend spreken over de cancelcultuur van de pausen in de zestiende en zeventiende eeuw, waren misschien nog wel bozer toen hun toenmalig premier Silvio Berlusconi in 2010 zijn Romeinse werkpaleis binnenliep, naar het gecastreerde standbeeld van de god Mars keek en besloot voor zeventigduizend euro een nieuwe piemel te bestellen om het standbeeld weer te ‘completeren’. De piemel kwam, er was een rel en hij verdween opnieuw, om over een tijdje vast weer terug te keren, meedeinend op de golfslag van onze cancelcultuur.

Tekst: Jarl van der Ploeg