Terug naar overzicht

De leukste Italiaanse culinaire spreekwoorden en gezegden

Bestaat er een woord voor het leegschrapen van je bord met een stuk brood en heeft een uitdrukking over bouillon iets te maken met je spaargeld? In Italië wel. Want waar Frans de taal van de liefde is, spreken ze in Italië de taal van het eten. Geen ander land heeft zoveel originele woorden en gezegden rond de keuken en eettafel. Wij lichten er acht uit.

1. Culaccino

Bestaat er zoiets als een Italiaans diner zonder glazen wijn? Ik heb er in ieder geval nooit een gezien. Maar glazen witte en rode wijnen kunnen ook de nodige troep geven. Het ooit zo smetteloze tafelkleed verandert dan in een abstract schilderij vol sporen en afdrukken van een gezellig avondje. Het Italiaans kent een eigen naam voor de vlek of de kring die een wijnglas, al dan niet permanent, achterlaat op een tafelkleed: culaccino. Overigens wordt het woord ook wel gebruikt voor de afdruk die een gewoon glas water achterlaat (veel kortstondiger, dat wel). Maar naast het benoemen van de vlekafdruk, gebruiken de Italianen het woord ook voor tal van andere culinaire restanten. Het restje van een stuk salami, het kontje van het brood of het laatste restje in de fles kan eveneens worden aangeduid als culaccino. Het woord is afgeleid van culo, dat onderkant of kont betekent. Culaccino is vertaald als kulacino ook te vinden in Indonesië, nog zo’n land waar lekker tafelen een afspiegeling van de cultuur is.

Genua, een stad met vele gezichten, wil je weten waar je moet zijn. Bij deze drie culinaire winkels proef je ’t beste van de stad.

2. Scarpetta

Die rijke pastasaus of dat laatste beetje ribollita, soms krijg je dat laatste beetje heerlijks net niet helemaal uit het bord. Maar Italianen zouden geen Italianen zijn als ze daar niet iets op hadden bedacht. Inclusief een woord natuurlijk. La scarpetta – in gebruik fare la scarpetta – is de handeling waarbij je met je brood de laatste beetjes saus dept of schept. Helemaal logisch is het gebruik van het woord voor deze handeling overigens niet. La scarpetta betekent namelijk letterlijk ‘het schoentje’. Niet per se een voorwerp dat je zou associëren met eten dus. Het zou hooguit kunnen verwijzen naar het over de grond schrapen met je schoen. Het goed uitvoeren van la scarpetta – helemaal officieel hoor je het brood te scheuren en het stukje dan tussen rechterduim en wijsvinger schoon te vegen – is om aan de gastvrouw of -heer of aan de chef te laten zien dat het eten lekker was. Het is dé Italiaanse manier om te tonen dat zelfs de saus de moeite waard was om helemaal opgegeten te worden. Of zoals een beroemde advertentie van chipsmerk Fonzies ooit luidde: se non ti lecchi le dita, godi solo a metà! Als je je vingers niet aflikt, krijg je maar de helft van het plezier.

3. Cadere a fagiolo

Er lijkt haast geen groente- of fruitsoort te bestaan die Italianen niet in een spreekwoord hebben verwerkt. Sommige daarvan zijn op het eerste gehoor lang niet altijd logisch. Want neem nou bijvoorbeeld cadere a fagiolo. Dat betekent letterlijk: vallen als een boon. De uitdrukking wordt door jong en oud gebruikt en vindt zijn oorsprong in het sprookje van Jaap en de bonenstaak (Jack e il fagiolo magico). Hier klimt hoofdpersoon Jaap in een magische bonenplant. Boven komt hij in een andere wereld waar een reus in een kasteel woont. Na een aantal verwikkelingen weet Jaap – spoileralert – de reus die hem achtervolgt beneden net op tijd te verslaan door de bonenstaak om te hakken. Niet gek dus dat dit zinnetje wordt gebruikt om uit te drukken dat iemand ergens net op tijd arriveert. Cadere a fagiolo, of je valt als een boon, wil dus zoveel zeggen als: gelukkig je bent er, nu kan het plan doorgaan.

4. Essere come il prezzemolo

Of dit Italiaanse culinaire spreekwoord nou een compliment is of niet, moeten we maar even in het midden laten. Maar in een Italiaans gesprek zou je zomaar eens de uitdrukking essere come il prezzemolo kunnen horen. Letterlijk betekent dat: als peterselie zijn. Misschien niet direct een ingrediënt waar je jezelf mee zou identificeren. Maar het heeft in dit geval ook niks te maken met een gek kapsel of een groene gelaatskleur. Wat er namelijk wel mee wordt bedoeld is…

5. Siamo alla frutta

Een goed gebruik in Italië is om de maaltijd af te sluiten met een schaal fruit. Niet gek dus dat een spreekwoord met betrekking tot afsluiting een ‘fruitige’ invalshoek kent. Wanneer je een Italiaan de woorden siamo alla frutta hoort zeggen, kan dat namelijk twee dingen betekenen. Letterlijk betekent het namelijk we zijn bij het fruit (aan het einde van de maaltijd). Spreekwoordelijk wordt het gebruikt om aan te geven dat iets op is. Of eigenlijk – zoals Italianen dat ook als geen ander volk kunnen – wordt het vooral dramatisch en overdreven gebruikt om te verkondigen dat het allemaal voorbij is, dat je uitgeput bent of dat alles verloren is. Het is zelfs een graag gebruikt spreekwoord in de politiek of in het nieuws.

6. Tutto fa brodo

Laat het maar aan Italiaanse nonna’s over om onbedoeld de voorlopers te zijn van een no-waste-beweging. Het gezegde tutto fa brodo betekent: je kunt van alles bouillon maken. Dat verwijst natuurlijk naar het feit dat alle restjes in de bouillon kunnen en je vrijwel altijd wel iets bruikbaars in je keukenkastje vindt. Die manier van bouillon bereiden, stamt uit de middeleeuwen, maar Italianen van nu gebruiken de combinatie van die woorden ook vooral graag buiten de keuken. Want de andere betekenis van tutto fa brodo is namelijk alle kleine beetjes helpen. De uitdrukking wordt dan ook vaak gebruikt om te omschrijven dat alle hulp welkom is en dat al de kleine dingen samen bijdragen aan een groter doel.

Spaghettata Italiaanse culinaire begrippen

7. Spaghettata

Zoals ieder soort restaurant z’n eigen soortnaam heeft – denk aan osteria, ristorante, pizzeria, trattoria – heeft ook ieder soort diner in Italië z’n eigen naam. Zo is er ook, de in ons land misschien wat minder bekende, spaghettata. Dat is niet zozeer een maaltijd waarbij áltijd spaghetti wordt gegeten, maar het gaat hier vooral om het móment van eten. Spaghettata is namelijk een late night dinner, soms zelfs na het uitgaan met vrienden. In de praktijk komt het overigens wel vaak neer op een bord pasta, omdat dit nu eenmaal snel en makkelijk is. Bovendien is het hét perfecte middel om de eventuele kater een stap voor te zijn door te zorgen dat je in ieder geval goed hebt gegeten voor je je roes uit gaat slapen. Het bijbehorende recept van zo’n laat avondmaal werd zelfs van oorsprong spaghettata di mezzanotte (middernacht-spaghetti) genoemd en bevatte eigenlijk alles wat je zou kunnen vinden in je keukenkastjes. Denk aan tomaten in blik, tomatenpuree, chilivlokken, ansjovis, peterselie en kappertjes. Maar zelfs een gebakken ei, vis uit blik of bonen zijn vertegenwoordigd in de hedendaagse spaghettata. En heel soms vraagt dat zelfs om nog een allerlaatste glas wijn. Het zou niemand dan ook maar iets verbazen als je hier aan het eind van de avond toch ook weer een enkele culaccino op tafel ziet.

8. Rendere pan per focaccia

Een gezegde dat draait om brood kon in de Italiaanse taal natuurlijk niet uitblijven. Rendere pan per focaccia. Oftewel, brood ruilen voor focaccia. Dat klinkt wellicht sympathiek, maar in de praktijk betekent het zoiets als oog om oog, tand om tand. Of een meer culinaire vertaling; een koekje van eigen deeg. Het spreekwoord komt al voor in boeken van de veertiende eeuw. Maar je kunt het gezegde ook in positieve zin gebruiken. Vroeger werd het gebruikt als verwijzing naar de goede gewoonten tussen buren. In het bijzonder gaat het over iemand die meel leende van zijn buren, daarvan voor de hele buurt focaccia’s maakte, die aan hem weer een brood schonk als blijk van waardering.

Tekst: Irene de Bruijne, Illustraties: Ymke Pas

Ga mee op reis met de trein naar Rome

10 dagenvanaf€ 1545p.p.